25 jaar ICT bij de overheid: er is veel gebeurd – en veel niet
Wat hebben we op het gebied van digitalisering de afgelopen 25 jaar bereikt? En dan vooral wat betreft de relatie tussen overheid en samenleving. De maatschappelijke coalitie Over Informatie Gesproken heeft daar onderzoek naar laten doen: ‘Over schone dromen en verbroken beloften – 25 jaar ICT, overheid en samenleving’. Conclusie: er is veel gebeurd – maar ook heel veel niet. En er is dialoog nodig om ambities de komende 10 jaar wél te realiseren. Guido Enthoven, directeur van het Instituut Maatschappelijke Innovatie (IMI), geeft een samenvatting.
De afgelopen decennia zijn er grote stappen gezet in digitalisering. Er is brede toegang tot internet, burgers kunnen rijbewijzen, paspoorten, vergunningen, toeslagen en energiesubsidies digitaal aanvragen en miljoenen mensen maken gebruik van DigID en de vooraf ingevulde belastingaangifte.
Uit het onderzoek blijkt dat er ook veel níet is gebeurd. En het is veelal onduidelijk waarom bepaalde beloften en toezeggingen niet zijn nagekomen. In enkele gevallen hebben nieuwe kabinetten expliciet afstand genomen van de eerdere toezeggingen. Veel vaker lijken beloften in rook opgegaan of zijn ze ongemerkt van het tafelkleed gegleden. Zo komt proactieve dienstverlening op het gebied van sociale zekerheid nog maar nauwelijks van de grond. Het grondwettelijk verankeren van het recht op overheidsinformatie werd 25 jaar geleden aangekondigd, maar is nog steeds niet geregeld. Ook het regie voeren op eigen gegevens blijkt een moeizaam en weerbarstig proces. Burgerparticipatie bij nationaal beleid zou de nieuwe standaard worden, maar is anno 2023 nog steeds eerder uitzondering dan regel. En ‘Eenmalige gegevensverstrekking, meervoudig gebruik’ werd 20 jaar geleden al aangekondigd, maar ook dit blijkt gemakkelijker gezegd dan gedaan.
Informatieregister
Het onderzoek raakt ook aan vraagstukken rond de informatiehuishouding. Zo werd in 2000 door het toenmalige kabinet Kok al een informatieregister of activiteitenindex aangekondigd:
De lijn die het kabinet met het publiceren van activiteitenindexen voor ogen staat is de volgende:
- De zogenoemde activiteitenindex (de beleidsagenda) wordt gekoppeld aan regeerakkoord en begroting. Bij elke activiteit worden, naast een publieksgerichte beschrijving, de belangrijkste basisdocumenten die actief openbaar gemaakt kunnen worden (beleidsnota, plan van aanpak, e.d.) gepubliceerd.
- Verder kunnen hieraan worden toegevoegd alle andere documenten die potentieel relevant zijn, reeds in digitale vorm beschikbaar zijn en bovendien geen persoonlijke beleidsopvattingen van ambtenaren bevatten.
- Het ligt voor de hand, dat bij deze uitbreiding van de actieve openbaarmaking wordt uitgegaan van informatie uit alle fasen van de beleidscyclus, waarbij onder meer kan worden gedacht aan:
- agendavorming, beleidsvoorbereiding: empirisch onderzoek (eventueel met uitzondering van aanbevelingen), adviezen adviescolleges, belangengroepen en anderen;
- besluitvorming: documenten van vertegenwoordigende organen, weten regelgeving;
- uitvoering: beleidsregels, circulaires, publieksfolders en ander communicatiemateriaal, beschikkingen, vergunningen, (statistische) gegevensverzamelingen;
- toezicht, beleidsevaluatie, terugkoppeling: inspectierapporten, evaluatieonderzoeken, uitspraken van rechterlijke instanties;
- algemeen: persberichten, speeches.
In het Actieprogramma Overheidscommunicatie 2002-2006 werden nog enkele woorden gewijd aan een dergelijk informatieregister, zonder dat de benodigde budgettaire middelen werden gereserveerd. In de Monitor 2005 van Overheid.nl wordt kortweg geconstateerd dat de ‘activiteitenindex kennelijk nog niet breed wordt geïmplementeerd’ bij de ministeries. In latere officiële kabinetsstukken ontbreekt de verwijzing naar de activiteitenindex vrijwel volledig. Een gemiste kans, omdat een informatieregister een belangrijke rol kan vervullen in het op orde brengen van de informatiehuishouding.
Dialoog
Er is een dialoog nodig tussen Kamerleden, ambtenaren en maatschappelijke organisaties en tussen bewindspersonen, bedrijven en burgers om erachter te komen waarom het tot dusver niet gelukt is om bepaalde beloftes na te komen. Het is vooral ook belangrijk om met elkaar na te denken over wat nodig is om een aantal ambities de komende 10 jaar wél te realiseren. De meeste thema’s zijn nog steeds actueel: het onderzoek laat zien dat veel van de beloften van 25 jaar geleden opnieuw worden uitgesproken in beleidsnota’s en verkiezingsprogramma’s.
Het rapport van het onderzoek, uitgevoerd door Instituut Maatschappelijke Innovatie en Open State Foundation, kun je hier lezen.